Sinterklaas: bisschop uit Turkije of heidense Wodan?

Wie is die Heilige Klaas toch?

Zie de maan schijnt door de bomen. Op de pieten die hun rare fratsen vertonen. De Sint moet lachen en dat is te begrijpen. Want de pakjes staan op de grond, gewoon voor het grijpen. ‘Oh jee’ zegt de Sint, ‘die gaan vast zweten … als ze zien dat ze de pakjes zijn vergeten!’

Zwarte Piet staat tegenwoordig garant voor politieke discussie. Maar door de hyperfocus op Piet lijkt de Sint zelf goed weg te komen. Bij sinterklaas denk je aan een onschuldig kinderfeestje. Gewoon een gezellig avondje met een maan die door de bomen schijnt.  Toch was er ook in de 19^e eeuw een heftige ‘Sint-Nicolaasdiscussie’ waarbij katholieke auteurs, geestelijken en historici zich afvroegen waar het Sinterklaasfeest nu eigenlijk op gestoeld was.

“Wie is die Heilige Klaas toch, die alle gemoederen zoo in beweging zet en wiens naam met deze jaarlijkse kindervreugde zoo nauw is verbonden?”

Leidsch Dagblad 1860

Wodan (Odin)

Het begon allemaal met letterkundige Eelco Verwijs die in 1863 vond dat het hier om een volksoverlevering ging, ontstaan in de Germaanse oudheid (6^e eeuw voor Chr.). De Germaanse mensen hadden destijds weinig kennis van de vaak verwoestende kracht van de natuur. Zij zagen de natuurelementen als goddelijke wezens en de wind werd ‘Wodan’ god van de dood, maar ook van kennis, wijsheid en poëzie.

Wodan ofwel Odin op zijn achtbenige paard Sleipnir, vergezeld door twee demonen ‘Hugin’ (gedachte) en ‘Munin’ (geheugen). Zij worden vaak afgebeeld als zwarte raven die de wereld verkennen en ’s avonds terugkeren om Wodan in te fluisteren wat er overal is gebeurd. Op de achtergrond; de Levensboom. Onderaan de wolven Geri (gulzigheid) en Freki (vraatzucht).

Voor de Germanen was Wodan een persoon van grote waardigheid. Hij had een lange baard, was gehuld in een wijde wapperende mantel en in zijn hand hield hij een speer met slangenkop. Wodan doorkliefde de lucht op zijn achtbenige paard ‘Sleipner’ vergezeld door 2 zwarte raven.
De associatie met Sinterklaas is dan al gauw gelegd.

Liever Nicolaas van Myra (Turkije)

De publicaties van Eelco Verwijs waren een trap tegen het zere been van de katholieke kerk, die de voorkeur gaven aan de heilige Nicolaas van Myra die in de 3^e eeuw na Christus leefde en een tegenpool was van Wodan. Om te beginnen weigerde de vrome pasgeboren Nicolaas de borst van zijn moeder op de vastendagen en als jonge wees gaf hij al zijn bezittingen aan de armen. In de vijftig jaar dat hij bisschop was, werden tientallen goede daden en wonderen op zijn naam bijgeschreven. Sint Nicolaas werd pas een volksheilige nadat Italiaanse kooplieden zijn stoffelijke resten vanuit het Myra overbrachten naar Bari in Zuid-Italië.

Maar Eelco vond dat zijn tijdgenoten Sint-Nicolaas misbruikten om kinderen bang te maken met gruwelijke verhalen over geraas, gestommel, de roe en de zak van zwarte Piet. Dit soort verhalen kon hij niet rijmen met de vrome Nicolaas, maar wél met de wrede Wodan.

‘Hoe ons te verklaren die vreesaanjagende attributen, die zoo slecht voegen bij den liefelijken stralenkrans, waarmede de kerk het hoofd van den heiligen Nikolaas als kindervriend heeft versierd?”

Ik heb ooit een boek doorgebladerd die mijn vader cadeau had gekregen toen hij nog een kind was. Die verhalen, maar zeker ook de illustraties, zijn angstaanjagend. Dus kan ik ergens wel begrijpen wat Eelco bedoelde.
En ook later -vanaf 1952-  werden er lugubere verhalen verteld over stoute kindjes die mee moesten naar Spanje om tot pepernoten te worden vermalen. Zo luidt het verhaal dat stoute kinderen in het Friese Staveren door Zwarte Piet in de zak werden gestopt en enkele straten verder volkomen verdoofd werden losgelaten. Aan dit schrikbewind kwam in 1966 een eind toen de nationale Sinterklaas in de haven van Harlingen zijn zak in het water gooide als teken dat de periode van straffen en dreigen was afgesloten. Godfried Bomans vond dit de belangrijkste gebeurtenis van dat jaar.  Maar de zak van sinterklaas kon natuurlijk niet écht verdwijnen, want daar zaten ook de geschenken in. 😆

Sinterklaas had al gauw vervanging gevonden voor zijn zwarte Pieten.

De raaf versus zwarte Piet ?

Wodan werd vergezeld door twee demonen ‘Hugin’ (gedachte) en ‘Munin’ (geheugen).  Zij worden vaak afgebeeld als twee zwarte raven die de wereld verkennen en ’s avonds terugkeren om Wodan in te fluisteren wat er overal is gebeurd. Ook hier kun je een parallel trekken met zwarte Piet die sinterklaas vertelt wie de koek moet krijgen en wie de gard.

Overigens vind ik dit geen reden dat zwarte Piet zwart moet blijven. In de loop der jaren werd Sints trouwe kameraad steeds meer een stompzinnige karikatuur die rare fratsen uithaalde. Piet werd het lollige en wel erg domme knechtje van een witte wijze Sint.  In schoolklassen werd hij uitgejoeld omdat hij vond dat 1 + 1 drie moest zijn. En wat te denken van ‘Ook al ben ik zwart als roet, toch ben ik goed’ uit het lied Daar wordt aan de deur geklopt?
Mede hierdoor werden mensen met een donkere huidskleur ook anders bejegend door verschillende mensen om hen heen. In de afgelopen eeuw zijn er heel wat meldingen gedaan van pesterijen. Zo werd in 1939 een zwarte onderwijzer door een moeder gesommeerd de tram in Sittard te verlaten, omdat haar zoontje moest huilen toen hij deze ‘Zwarte Piet’ zag.

Ik ben ervan overtuigd dat de meeste mensen absoluut geen verkeerde bedoelingen hebben, en het echt jammer vinden dat de nostalgische zwarte piet die ze nog kenden uit hun jeugd, is verdwenen. Toch vind ik het niet erg dat de Roetveegpiet zijn entree heeft gemaakt en ik heb ook niet de indruk dat de kinderen daar moeite mee hebben.

https://historiek.net/geschiedenis-van-de-zwarte-piet-kritiek/84395/

Zie ginds komt de stoomboot uit Spanje weer aan

en andere liedjes.

Als de katholieken gelijk hadden, dan kwam Sinterklaas uit Turkije en niet uit Spanje. Maar het liedje ‘Zie ginds komt de stoomboot’ kan ook zo uitgelegd worden dat de Sint uit Spanje kwam omdat hij daar al het lekkers haalde (dat hebben ze blijkbaar niet in Turkije 😉 )
Algemeen wordt aangenomen dat de onderwijzer Jan Schenkman (1806-1863) de eerste was die Sinterklaas uit Spanje liet komen. Volgens hem was Sinterklaas de “Bisschop van Spanje”.
Een verklaring kan zijn dat Bari -waar de stoffelijke resten van Nicolaas uit Myra worden bewaard-  lange tijd onder Spaans bewind viel.
https://nl.wikipedia.org/wiki/Sinterklaas

Het anonieme Sinterklaas Kapoentje (Gooi wat in mijn schoentje) stamt uit diezelfde periode en doet vermoeden dat sommige protestanten moeite hadden met de bisschop. Een kapoen is namelijk een gecastreerde haan.
Ook over de waarheidsgetrouwheid van het liedje Sinterklaas is jarig (1925) kun je discussiëren De goedheiligman was op die dag helemaal niet jarig, hij zou dan juist gestorven zijn. Maar dat levert niet zo’n vrolijk liedje op, denk ik. 😏

Hoe is Pakjesavond ontstaan?

Uit diverse bronnen blijkt dat Sint-Nicolaas al in de middeleeuwen vereerd werd. Het kinderfeest ontstond omstreeks 1400, waarbij een onzichtbare heilige ’s nachts kleine kinderen bezocht.

Op 5 december 1427 mochten minderbedeelden voor het eerst hun schoen zetten in de Utrechtse Sint-Nicolaaskerk, waarna de rijke stadsgenoten ervoor zorgden dat ze gevuld werden met geld.  Vanaf de zestiende eeuw zetten de kinderen hun schoen -of klomp- thuis voor de kachel of haard om daar de volgende ochtend zoetigheid, noten of speculaas in te vinden.

In de negentiende en eerste decennia van de twintigste eeuw vierde een groot deel van de mannelijke bevolking het sinterklaasfeest vooral buitenshuis. Er werden loterijen georganiseerd en kansspelen gespeeld in plaatselijke cafés, herbergen, tapperijen en bakkerijen. Populair was het sinterklaaslopen, waarbij jongeren vermomd en verkleed bij huizen langsgingen.

Sint-Nicolaas bleef tot halverwege de negentiende eeuw onzichtbaar. Zwarte piet kwam in de verhalen niet eens voor. Pas rond 1850 trad de bisschop in het openbaar op. Later werd hij vergezeld door zwarte piet, die de rol van de bestraffer op zich nam en de roe vasthield die pas in de jaren tachtig grotendeels zou verdwijnen.

Pakjesavond op 5 december werd na de Tweede Wereldoorlog steeds grootser gevierd doordat de welvaart in Nederland toenam. Sint en Piet verschenen eerst alleen op scholen en later ook op bedrijfsavondjes. Vanaf 1952 verscheen het landelijk onthaal voor het eerst op de televisie. Sinterklaas transformeerde van een magische brenger cq. boeman tot een opa-achtige kindervriend. Tegenwoordig wordt het sinterklaasfeest gekenmerkt door huiselijkheid en gezelligheid en wordt pakjesavond doorgaans thuis gevierd. Vanwege de surprises en gedichten kon Pakjesavond zelfs door kinderloze stelletjes gevierd worden zodat Sinterklaas meer een familiefeest werd in plaats van alleen een feest voor de allerkleinsten.

Bron: https://jefdejager.nl/sint.php
https://isgeschiedenis.nl/